Żandarm międzynarodowy

„(...) w obecnym stanie prawa międzynarodowego, abstrahując od szczegółowych zobowiązań wynikających z konkretnych traktatów, a szczególnie zaś mechanizmów ustanowionych w ramach organizacji międzynarodowych, każde państwo ocenia samo swoją sytuacje prawną w relacji wobec innych państw. Obecnie, w sytuacji która stanowi jego zdaniem naruszenie międzynarodowego zobowiązania przez inne państwo, ma ona prawo, z zastrzeżeniem nakazów płynących z generalnych reguł prawa międzynarodowego dotyczących stosowania przymusu zbrojnego, działać na rzecz poszanowania swego prawa podejmując stosowne środki przymusu.” (wyrok arbitrażowy w sprawie Francja v. US, 1978)

O ile odwoływanie się do samopomocy jest w krajowym porządku prawnym jest wyjątkiem od reguły – od sankcjonowania zachowań niezgodnych z prawem jest sąd i policja. O tyle w międzynarodowym porządku prawnym odwoływanie się do samopomocy jest regułą. Aktem samopomocy w międzynarodowym porządku prawnym jest akt stosowania represalii. Represalia to: reakcja państwa polegająca na wstrzymaniu aplikowania wiążących go norm prawa międzynarodowego w relacjach z państwem, które podjęło wobec niego zachowania bezprawne. Czy to zdecentralizowane, samodzielne ‘policyjne’ działanie państw – wymierzanie sprawiedliwości „na własną rękę” nie wiedzie ku nieuchronnej anarchii, a tym samym zaprzecza istnieniu międzynarodowego porządku prawnego ? Wyroki arbitrażowe w sprawach: Odpowiedzialności Niemiec z tytułu szkód wywołanych w koloniach portugalskich w Afryce Pd. – incydent w NauWaa z 31 lipca 1928 roku i Odpowiedzialności Niemiec za czyny popełnione po 31 lipca 1914 wobec Portugalii nie uczestniczące w wojnie – sprawa Lysne 30 czerwca 1930 roku. Z obu sentencji wynika, że represalia są uprawnione jeśli są odpowiedzią na zachowanie bezprawne. Jednakże same muszą spełniać pewne warunki: odpowiedź musi być skierowana, wyłącznie przeciwko sprawcy bezprawnego zachowania; nie może przekraczać pewnej proporcji w relacji do zachowania bezprawnego; środek musi być podjęty w sytuacji konieczności, tzn. w sytuacji w której niemożliwym jest uzyskanie satysfakcji w inny sposób; wszelkie inne próby eliminacji uszczerbku wywołanego bezprawnym zachowaniem okazały się bezowocne;

Te wymagania po latach zostały powtórzone i uzupełnione w projekcie konwencji o odpowiedzialności państwa przedłożonej przez Komisję Prawa Międzynarodowego NZ, a przyjętego przez Zgromadzenia ogólne NZ w 2004 roku. Oto one:
Represalia podjęte zostają „ w celu spowodowania, aby państwo nimi objęte postępowało zgodnie z ciążącymi na nim zobowiązaniami (...)”;
Represalia są limitowane w czasie „dotyczą czasu niewykonywania międzynarodowych zobowiązań przez państwo nimi objęte”;
Represalia są aplikowane w taki sposób „aby umożliwić wznowienie wykonywania przedmiotowych zobowiązać.”

Represalia nie mogą godzić, ani naruszać:
zobowiązania art. 2 $ 4 Karty NZ formułującego zakaz używania lub grożenia użyciem siły;
zobowiązań stojących na straży podstawowych praw człowiek;
zobowiązań prawa humanitarnego – (prawo genewskie – ius in bello);
zobowiązań innych, stanowionych normami imperatywnymi powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens);
Represalia muszą pozostawać w relacji proporcjonalnej do naruszenia. Ta „proporcjonalność” jest opisana w sposób następujący: „Środki przymusu muszą być zrównoważone z doznanym uszczerbkiem, mając na uwadze powagę aktu bezprawnego i przedmiotowe prawa.”

Retorsje to: środek przymusu, który podejmuje państwo wobec innego państwa w odpowiedzi na skierowane przeciwko niemu kroki, jakkolwiek legalne to jednak dokuczliwe, pozbawione kurtuazji i nieprzyjazne. Społeczność międzynarodowa (społeczność państwa) może reagować na akt naruszenia prawa zbiorowo, kolektywnie, w sposób zorganizowany. Reakcją jest nałożenie sankcji na naruszyciela prawa. O nałożeniu sankcji decydują państwa niezaangażowanie bezpośrednio w spór, konflikt wywołany naruszeniem prawa. Społeczność międzynarodowa jako taka może zatem pełnić rolę ‘żandarma’. Szczególnym tego wyrazem jest mechanizm przewidziany Kartą Narodów Zjednoczonych. Rozdz. I. Cele i zasady, Artykuł 1

„ Narody Zjednoczone dążą do następujących celów: 1. Do utrzymywania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego; w tym celu będą one podejmowały skuteczne zbiorowe środki dla zapobiegania i usuwania gróźb przeciwko pokojowi i dla uchylania aktów agresji lub innych zamachów przeciwko pokojowi (...)” Art. 24 Karty NZ, „ W celu zapewnienia szybkiej i skutecznej reakcji ONZ członkowie nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, że Rada Bezpieczeństwa działa z tytuły tej odpowiedzialności z ich ramienia.” Art. 25 Karty NZ, „Członkowie Narodów Zjednoczonych zgadzają się przyjmować i wykonywać decyzje Rady Bezpieczeństwa zgodnie z niniejszą Kartą.”

Rada Bezpieczeństwa
5 stałych + 10 niestałych członków Członkowie niestali na zasadzie rotacji wybierania na kadencje 2 letnie. Sygnalizowane art. 1 Karty NZ „zbiorowe środki dla zapobiegania i usuwania gróźb przeciwko pokojowi i dla uchylania aktów agresji lub innych zamachów przeciwko pokojowi (...)” precyzuje rozdział VII Karty NZ, zatytułowany „Akcja w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji” (art..39-51) Art. 39 „Rada Bezpieczeństwa stwierdza istnienie zagrożenia lub naruszenia pokoju bądź aktu agresji oraz udziela zaleceń lub decyduje, jakie środki należy zastosować w myśl artykułów 41 i 42 w celu utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”. Karta wyróżnia zatem trzy przypadki, uzasadniające podjęcie przez RB działań – stan:
• zagrożenia pokoju;
• naruszenia pokoju;
• aktu agresji; Dokumenty międzynarodowe definiują „akt agresji” – Definicja Agresji, rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ nr 3314, z 14 grudnia 1974 roku. Parametry stany „zagrożenia” lub „naruszenia” pokoju są identyfikowane ad hoc.

Najczęściej przyczyną reakcji RB były dotąd sytuacje kwalifikowane, jako akty „zagrożenia pokoju”. Są nimi sytuacje będące następstwem:
konfliktów wewnętrznych;
pogwałcenia (podstawowych) praw człowieka i prawa humanitarnego;
naruszenia zasad rządów demokratycznych;
aktów terroryzmu;
potrzeby kontroli zbrojeń;
konflikty wewnętrzne; konflikt i pierwsza wojna w obrębie Palestyny w 1948 roku; Bałkany w początkach roku 1991; wojny domowe w Liberii, Angoli, Rwandzie, Burundi, Zairze, Albanii, Centralnej Republice Afryki, Sierra Leone, Timorze Wschodnim;
pogwałcenia (podstawowych) praw człowieka i prawa humanitarnego; potępienie jednostronnej deklaracji niepodległości w Rodezji Pd., negujące prawo czarnej większości do samostanowienia (1965); lata 90’ – represje rządu Hussaina p-ko Kurdom; przypadek Somalii – „Rozmiar ludzkiej tragedii... stanowi zagrożenie dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.”; Rwanda, Wschodni Zair (konflikty etniczne – Hutu/Tutsi);
naruszenia zasad rządów demokratycznych; Haiti w 1994 roku niedopuszczenie do władzy rządu wybranego w demokratyczny sposób; Sierra Leone w 1997 roku, wymuszenie na wojskowej juncie, powrotu do formuły rządów demokratycznych i powrotu wygnanego rządu.
akty terroryzmu – przypadki niewystarczającego współdziałania państwa w zwalczaniu terroryzmu, przypadek nie wydania przez Libię na wniosek US i UK prawdopodobnych sprawców zamachu na samolot Pan-Am nad Lockerbee; zachowania rządów Sudanu (1996) i Afganistanu (2001) domawiające państwom występującym z wnioskami ekstradycyjnymi, ekstradycji osób podejrzanych o dokonywanie aktów terrorystycznych a przybywających na ich terytorium.
Potrzeba kontroli zbrojeń – RB w 1992 roku, wyraziła pogląd, iż „(...) rozpowszechnianie wszelkiej broni masowej zagłady stanowi akt zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.”